Denken als verzet
Hannah Arendt en Albert Camus bieden waardevolle inzichten om deze uitdagingen te begrijpen. Hun denken nodigt uit tot reflectie én tot actie – tot verzet en solidariteit in tijden van crisis.
Beide filosofen verwerpen een fatalistische visie op crisis en benadrukken de menselijke vrijheid, verantwoordelijkheid en solidariteit als antwoord op existentiële en maatschappelijke uitdagingen.
Tijdens dit colloquium onderzoeken we hoe Arendt en Camus ons kunnen helpen om de crises van vandaag te begrijpen en er actief mee om te gaan.
Denken wordt daarbij opgevat als een vorm van verzet: een bewuste keuze om niet toe te geven aan machteloosheid, maar om samen te zoeken naar rechtvaardigheid en betekenis.
Topics & sprekers
Het programma bestaat uit lezingen en reflecties in de ochtend en namiddag, gevolgd door panelgesprekken met ruimte voor dialoog met het publiek.
In de ochtend staat het begrip ‘crisis’ centraal, in de namiddag richten we ons op ‘revolte’ en de mogelijkheden tot actie en hoop.
Crisis als moment van politieke vernieuwing
An Dufraing is doctoraal onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen.
In haar presentatie zal zij onderzoeken hoe het begrip van crisis beïnvloed is door een interpretatie van geschiedenis die ontstaat in de moderniteit, en hoe dit heeft bijgedragen aan de depolitisering van hedendaagse crisiservaringen. Aan de hand van Hannah Arendt toont ze hoe crisis juist een moment van politieke herbezinning en vernieuwing kan zijn, in plaats van verlamming en fatalisme.
Sociale media en de depolitisering van crisis
Anthony Longo is postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit Tilburg.
Hij zal ingaan op hoe het hedendaagse discours rond sociale media exemplarisch is voor wat Hannah Arendt beschrijft als de ‘depolitisering van crisis’. Hij laat zien hoe de zogenaamde algoritmecrisis paradoxaal genoeg het politieke vernieuwingsvermogen blootlegt dat Arendt centraal stelt, doordat gebruikers algoritmes creatief toe-eigenen en zo nieuwe publieke ruimtes creëren.
Heldendom van de matigheid: crisis en mateloosheid
Jozef Waanders is Senior Strateeg op het Ministerie van Buitenlandse Zaken Nederland, hoofdredacteur bij ‘Filosofie-Tijdschrift’ en voorzitter van het Erasmusfonds.
Hij belicht in zijn lezing hoe het denken van Albert Camus over ‘maat houden’ – zijn héroïsme de la mesure – ons kan helpen hedendaagse crises te begrijpen als uitingen van mateloosheid.
Vanuit Camus’ ethiek van de grens en de eenvoud onderzoekt hij hoe deze filosofie een alternatief biedt voor gewelddadige of dogmatische reacties op de absurditeit van het bestaan, en hoe ze uitnodigt tot een evenwichtige en menselijke vorm van verzet.
Crisis als politieke en existentiële uitdaging
Lara Dutry is praktijkassistent bij de faculteit Letteren aan KU Leuven Kulak, taaldocent aan het Instituut voor Levende Talen en auteur.
Zij onderzoekt in haar bijdrage hoe Albert Camus het concept ‘crisis’ benadert als zowel een politieke als existentiële uitdaging. Vanuit zijn beweging van individuele worsteling naar gedeelde menselijkheid laat ze zien hoe Camus’ denken ons kan helpen om hedendaagse crises – van klimaat tot democratie – te begrijpen als momenten van gezamenlijke reflectie en engagement.
Burgerlijke ongehoorzaamheid als revolte
Bernard Hubeau is emeritus gewoon hoogleraar aan de Faculteit Rechten en de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Antwerpen, gastdocent aan de Faculteit Recht en Criminologie van de Vrije Universiteit Brussel, auteur en covoorzitter van Grootouders voor het Klimaat.
Hij zal in zijn bijdrage ingaan op burgerlijke ongehoorzaamheid als een vorm van revolte, met bijzondere aandacht voor klimaatactivisme en de vraag naar een gematigde, niet-destructieve aanpak. Daarbij onderzoekt hij hoe deze actievorm evolueert van een liberale naar een radicaaldemocratische invulling, gericht op het verdiepen van de democratie. Vanuit het denken van Albert Camus wordt revolte begrepen als een ethisch verantwoorde strijd voor rechtvaardigheid en vrijheid, die het concrete individu en zijn waardigheid centraal stelt.
Rechtvaardige 'klimaatrevolte'
Herbert De Vriese is hoofddocent aan het Departement Wijsbegeerte van de Universiteit Antwerpen en auteur.
Zijn bijdrage haakt in op het thema van het klimaatactivisme, en herneemt de vraag of we uit het denken van Albert Camus iets kunnen leren over de vorm en voorwaarden van een rechtvaardige ‘klimaatrevolte’.
Revolte tegen bevroren denkgewoonten
Geert Van Eekert is hoogleraar aan het Departement Wijsbegeerte van de Universiteit Antwerpen en auteur.
Hij zal in zijn bijdrage ingaan op Hannah Arendts revolte tegen denkers die zich van de wereld afkeren en de politieke sfeer negeren, evenals tegen de gedachteloosheid die zich uit in het kwaad én in het oppervlakkige taalgebruik en de theoretische leegte van protestbewegingen. Arendt bekritiseert het onvermogen of de weigering om werkelijk na te denken en te oordelen over de werkelijkheid. Juist in tijden van crisis vraagt denken volgens haar om moed: de moed om vertrouwde begrippen los te laten en zonder vaste grond tot een oordeel te komen.
De spanning tussen denken en handelen
Allegra Reinalda is doctoraal onderzoeker aan de KU Leuven en auteur.
In haar bijdrage zal zij ingaan op de rol van intellectuelen in de hedendaagse politiek vanuit een Arendtiaans perspectief.
Ze onderzoekt hoe Hannah Arendts onderscheid tussen de vita activa en de vita contemplativa ons kan helpen om de politieke betrokkenheid van moderne intellectuelen te begrijpen en te waarderen.
Aan de hand van Arendts historische analyse van verschillende denkerstypes – de filosoof, de intellectueel, de homme de lettres en de professionele revolutionair – beargumenteert ze dat deze typologie inzicht biedt in de spanningen tussen denken en handelen, en daarmee in de actuele positie van intellectuelen in het publieke debat.
De moderator
Els Van Peborgh is doctor in de filosofie, actrice en leerkracht aan de Academie voor Muziek en Woord Borgerhout. Zij zal de gesprekken tijdens het colloquium begeleiden.
Programma
Welkom en inleiding
9.30 uur
Aankomst met koffie
9.45 uur
Welkom door Erik De Bom, waarnemend directeur van UCSIA
Erik De Bom heet je welkom op dit colloquium, een event van de UCSIA-Solidariteitsacademie
9.50 uur
Inleiding door moderator Els Van Peborgh
Moderator Els Van Peborgh introduceert het thema en overloopt het programma.
Ochtendlezingen: 'Crisis begrijpen'
10.00 uur
Crisis zonder oordeel: Arendt en de depolitisering van crisis in de moderniteit - An Dufraing
Deze presentatie onderzoekt hoe het begrip van crisis beïnvloed is door een interpretatie van geschiedenis die ontstaat in de moderniteit, en hoe dit heeft bijgedragen aan de depolitisering van hedendaagse crisiservaringen.
Waar moderne historiografie crisis insluit in een narratief van voortschrijdende ontwikkeling, toont Hannah Arendt hoe een crisis juist een breuk vormt tussen verleden en toekomst. Het is een moment waarin bestaande betekenissen hun geldigheid verliezen en nieuwe oordelen noodzakelijk worden.
Arendt laat zien dat een crisis altijd gezien moet worden als een kans op politieke herbezinning en vernieuwing. Zo wordt duidelijk hoe het moderne crisisdiscours, eerder dan tot politieke actie aan te zetten, vaak verlamming en fatalisme in de hand werkt. Arendt kan ons helpen deze impasse te doorbreken en crisis opnieuw als politieke ruimte te denken.
An Dufraing is doctoraal onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen.
10.30 uur
Respons - Outside the (black) box: voorbij de crisis van sociale media - Anthony Lungo
Deze respons onthult hoe het hedendaagse discours over sociale media exemplarisch is voor wat Arendt beschrijft als de ‘depolitisering van crisis’. De dominantie van algoritmes op sociale media wordt vaak gepresenteerd als een ‘crisis van oordelen’ vanwege hun ondoorzichtige werking als ‘black box’.
Maatschappelijke reacties wisselen tussen fatalistisch defaitisme (‘de politiek is verloren’) en de drang naar nostalgische restauratie (‘herstel oude idealen in het design’). Beide reacties zoeken oplossingen in het verleden en missen daardoor hoe gebruikers nu al creatief omgaan met algoritmes voor politieke expressie.
Door deze toe-eigening ontstaan nieuwe vormen van publieke ruimtes waarin collectief wordt gereageerd op maatschappelijke vraagstukken. Zo toont de algoritme-‘crisis’ paradoxaal genoeg het voortdurende vermogen tot politieke vernieuwing dat Arendt centraal stelt.
Anthony Longo is postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit Tilburg.
10.45 uur
Camus over crisis en mateloosheid: hoe zou een eigentijds ‘héroïsme de la mesure’ eruit kunnen zien? - Jozef Waanders
Maat houden is in het (ethische) denken van Camus een belangrijk thema. Het ‘klaarlichte denken’ – of La pensée de midi – verwijst niet alleen naar de klaarheid van het zuidelijke middaguur, maar ook op de erkenning van een grens, zoals in het Griekse denken volgens Camus duidelijk geaccentueerd.
In de bredere filosofie van Camus moet die maat de revolte tegen de absurditeit van het bestaan in toom houden, en voorkomen dat zij ontspoort in een gewelddadige en dogmatische revolutie.
Omgekeerd is mateloosheid in de filosofie van Camus juist de oerzonde tegen het leven. In het revolutionaire denken keert de mateloosheid zich uiteindelijk tegen het leven. Een mens die ernaar streeft God te zijn zal zich uiteindelijk tegen zijn medemens keren en een politiek die godsdienst wil worden grijpt naar de inquisitie. Altijd zoekt Camus naar een ‘héroïsme de la mesure’: een heldendom van de matigheid, van de eenvoud, van een relatieve opstandigheid, van het evenwicht.
Mateloosheid is voor Camus dus een crisis in het mens-zijn. En veel van de crises waarmee we vandaag de dag worstelen (denk aan de klimaatcrisis, de ecologische crisis, de groeiende ongelijkheid als crisis van het kapitalisme, de vertrouwenscrisis en de democratische crisis) zijn te begrijpen als eigentijdse uitingen van mateloosheid. Als we de crises waarmee we worstelen door deze bril proberen te bezien, hoe zou een eigentijds ‘héroïsme de la mesure’ er dan uit kunnen zien?
Jozef Waanders is Senior Strateeg op het Ministerie van Buitenlandse Zaken Nederland, hoofdredacteur bij ‘Filosofie-Tijdschrift’ en voorzitter van het Erasmusfonds.
11.15 uur
Respons - Camus en de crisis in het mens-zijn - Lara Dutry
In het denken van Camus wordt het concept ‘crisis’ van alle kanten belicht. Hij fileert in zijn werk niet alleen de talloze, mateloze politieke crises van zijn tijd, maar ook die van de mens die zich daarbinnen staande moet houden.
Is de mens in crisis? Wat betekent het om mens te zijn (en blijven) in een context van radicale veranderingen en ontwrichtingen? Bestaat er nog zoiets als zingeving in een wereld die van zin verstoken lijkt te zijn? Kunnen we binnen die grotere menselijke crisis elkaar ook terugvinden, en de menselijke conditie als een gedeelde conditie gaan beschouwen?
In zijn zoektocht naar een mogelijk antwoord op die vragen, maakt Camus een duidelijke beweging van individuele worsteling naar gedeelde strijd; van Sisyphus, de absurde held, naar de mens in opstand, als mens onder de mensen. Je me révolte donc nous sommes, schrijft Camus: ik revolteer omdat wij zijn. Het is vanuit die gedeelde menselijkheid dat de mens moet handelen, beargumenteert Camus, en op die manier tegengewicht bieden aan het sluimerende nihilisme en fatalisme.
Die redenering vindt ook duidelijke echo’s in de wereld van vandaag. De grotere crisis in het mens-zijn die Camus in de twintigste eeuw ervaarde en analyseerde, lijkt anno 2025 allesbehalve opgelost. Hoe kan zijn denken ons helpen om de existentiële vraagstukken van onze tijd beter te begrijpen, en ons handvaten bieden voor ons handelen-in-crisis vandaag, van klimaatactivisme tot burgerlijke betrokkenheid en van kleine verzetsdaden tot groter protest?
11.30 uur
Koffiepauze
12.00 uur
Panelgesprek met de sprekers van de voormiddag
An Dufraing, Anthony Longo, Jozef Waanders, Lara Dutry
Er is ook ruimte voor vragen en gedachten van het publiek.
13.00 uur
Lunchpauze
Namiddaglezingen: 'Denken als revolte'
14.00 uur
Albert Camus over de revolte als antwoord op de polycrisis. Kan “gematigde” burgerlijke ongehoorzaamheid oplossingen bieden? - Bernard Hubeau
Burgerlijke ongehoorzaamheid is een vorm van revolte. Het klimaat is een van de thema’s waarbij activisten kiezen voor die actievorm. De vraag daarbij is of dit geen bedreiging is voor het draagvlak voor deze aanpak bij de bredere bevolking.
Is daarom een gematigde vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid niet aangewezen zonder zelf destructief te worden? Wat betekent dit dan concreet? En is de liberale opvatting over deze vorm van revolte als individueel of collectief verzet tegen onrecht niet naar een radicaaldemocratische invulling aan het evolueren, waarbij de actievorm wordt ingezet om de “democratie te democratiseren”?
Hoe past dit in het denken van Camus? Heeft hij op alles een antwoord? Natuurlijk niet, maar we kunnen van zijn visie op de revolte en de revolutie veel leren. Volgens hem is er eerst sprake van een solitaire, individuele, metafysische revolte tegen het absurde van het bestaan, die evolueert naar een solidaire, collectieve, maatschappelijke revolte tegen onrecht.
De rechtvaardigheid en de vrijheid realiseren kan niet zonder de revolte, zo stelt hij. Hij hanteert een aantal ethische eisen: zo mag de revolte niet uitmonden in een revolutie of een totalitair regime, die streven naar een (toekomstig) ideaal, maar dat ten koste gaat van de concrete mens en zijn waardigheid.
Als intellectueel in zijn tijd is voor Camus, via zijn schrijverschap en engagement, zowel literair als via essays, het denken zelf ook al een revolte.
Bernard Hubeau is emeritus gewoon hoogleraar aan de Faculteit Rechten en de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Antwerpen, gastdocent aan de Faculteit Recht en Criminologie van de Vrije Universiteit Brussel, auteur en covoorzitter van Grootouders voor het Klimaat.
14.30 uur
Respons - Over het gewijzigde klimaat van de metafysische opstand - Herbert De Vriese
Herbert De Vriese is hoofddocent aan het Departement Wijsbegeerte van de Universiteit Antwerpen en auteur.
14.45 uur
Het tegendraadse denken van Hannah Arendt - Geert Van Eekert
Hannah Arendt komt niet alleen in opstand tegen de professionele denkers die zich van de wereld afwenden en de politieke sfeer van de menselijke aangelegenheden de rug toekeren. Ze revolteert ook tegen de gedachteloosheid die zich niet alleen manifesteert in het kwaad, maar ook in de ‘catchwords’ van politieke protestbewegingen, de theoretische steriliteit van hun analyses, en hun onvermogen of hun weigering om te reflecteren en te oordelen over ‘wat is’.
In het bijzonder in tijden van crisis vergt denken de moed om oude begrippen los te laten en zonder houvast een oordeel te vellen. Arendts revolte tegen bevroren denkgewoonten komt in al haar geschriften aan de oppervlakte, maar is misschien nog het duidelijkst aantoonbaar aanwezig in de interviews die Günter Gaus, Joachim Fest en Adelbert Reif van haar afnamen.
Geert Van Eekert is hoogleraar aan het Departement Wijsbegeerte van de Universiteit Antwerpen en auteur.
15.15 uur
Respons - De denkers en het denken: Een Arendtiaans perspectief op intellectuelen in de politiek - Allegra Reinalda
Tegenwoordig zijn veel intellectuelen te vinden op de protestmars of in de media als opiniemakers die opstand prediken. Hun handtekeningen doen de ronde op talloze petities en dringende maatschappelijke kwesties spelen de hoofdrol in wetenschappelijke tijdschriften en op congressen.
Met Arendt kunnen we vragen naar de betekenis en waarde van deze politieke betrokkenheid van de professionele intellectuelen van tegenwoordig. Door haar studie van de vita activa en de vita contemplativa was Arendt bijzonder gevoelig voor de kloof tussen een leven besteed aan het nadenken en een leven besteed aan de politiek.
De spanning tussen denken en actie wordt verder uitgewerkt in haar historische behandeling van verschillende typen denkers: de filosoof, de intellectueel, de homme de lettres en de professionele revolutionair. Op basis van een analyse hiervan, stel ik voor, kunnen we de hedendaagse betrokkenheid van de intellectuelen beter begrijpen.
Allegra Reinalda is doctoraal onderzoeker aan de KU Leuven en auteur.
15.30 uur
Koffiepauze
16.00 uur
Panelgesprek met de sprekers van de namiddag
Bernard Hubeau, Herbert De Vriese, Geert Van Eekert, Allegra Reinalda
Er is ook ruimte voor vragen en gedachten van het publiek.
17.00 uur
