Jezuïeten en gender in de contrareformatie

De verbeelding van lichamelijkheid en emoties in de opgetekende visioenen van de jezuïtinnen Agnes van Heilsbagh en Joanna van Randenraedt

lezing op 6 september 2022

In de christelijke traditie is dagelijkse meditatie een belangrijke methode om emoties als liefde, pijn, verdriet, verlies en angst te verwerken. Als hulpmiddel werden vanaf de middeleeuwen zowel bij privédevotie als in de kerkelijke gemeenschap daarvoor allerhande beelden gebruikt – de bevolking was toen namelijk nog grotendeels ongeletterd. De verafgoding van deze beelden leidde in de eeuwen daarna tot verschillende controverses die onder meer door Luther en Calvijn op scherp werden gezet. Tijdens en na de beruchte Beeldenstorm van 1566 werden kerken en kloosters door hun volgelingen geconfisqueerd en vervolgens verwoest of ontruimd en ontdaan van alle decoratieve elementen. Daarmee werden deze ‘instrumenten’ voor meditatie onderdeel van het godsdienstconflict in de Nederlanden. Protestanten hadden de troostrijke katholieke beeldcultuur verworpen en moesten zichzelf opnieuw visueel positioneren. Al hun aandacht was daarbij gericht op de Bijbel.

Voor katholieken, die gewend waren aan het gebruik van allerhande hulpmiddelen, werd het moeilijk om in lutherse en gereformeerde gebieden hun geloof te praktiseren. Stichtelijke boeken en devotionele prenten boden voortaan een oplossing: ze werden substituut voor het verloren gegane materiële erfgoed en dienden als onopvallende, maar effectief te gebruiken handvatten.
In Antwerpen legden de jezuïeten zich vanaf 1585 toe op het schrijven, ontwikkelen en promoten van vele stichtelijke boeken en prenten, die overigens wereldwijd werden verspreid. Devotieprenten dienden voornamelijk als troost en hulpmiddel bij het gebed en ter bevordering van het katholieke geloof. Mede daardoor nam de artistieke productie in de stad een vlucht, waarbij kunstenaars niet in hun creativiteit werden belemmerd en zo katholieken met diepreligieuze emoties als naastenliefde (caritas) en lijden aan elkaar verbonden.

In deze lezing laat Evelyne Verheggen (Ruusbroecgenootschap, Universiteit Antwerpen) zien hoe daarbij ook werd teruggegrepen naar de gepraktiseerde mystieke imaginatie van het geloof uit de late middeleeuwen. Dat doet ze aan de hand van teksten uit de door Daniel Huysman S.J. opgetekende levens en gewetensrekeningen van Joanna van Randeraedt (1610-1684) en haar geestelijke moeder Agnes van Heilsbagh (1597-1640). Beiden waren geestelijke dochters in Roermond. Zij kozen ervoor om klop te worden in de wereld ‘onder bestieringhe van de Societeyt Iesu’. Ze leidden een streng ascetisch en deugdzaam leven en werden al tijdens hun leven vereerd als heiligen. Deze voordracht laat zien hoe devotieprenten deel uitmaakten van hun visuele verbinding met Christus en toont aan dat lichamelijkheid en affecten – zoals emoties toen werden geduid – daarin een belangrijke rol vervulden.

Deze publiekslezing maakt deel uit van de Jesuit Heritage Summer School (het Ruusbroecgenootschap, Universiteit Antwerpen). Deze jaarlijkse zomerschool brengt master- en doctoraatsstudenten uit verschillende disciplines zoals kunstgeschiedenis, theologie, erfgoed- en jezuïetenstudies samen. Gedurende een week verdiepen ze zich in de geschiedenis van het jezuïetenerfgoed in Antwerpen.

Afbeelding: portret van Joanna Baptista van Randenraedt (1610 – 1684), aquarel op perkament, uit de collectie van de Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap.

Programma

Spreker

Partners

Universiteit Antwerpen – Het Brantijser