Luister nu!
Wil je geen enkele aflevering van Solidariteit Spreekt missen?
Keerpunt of terugkeerpunt?
In 2020 en 2021 publiceerde UCSIA twee boeken waarin Vlaamse experts de pandemie beschouwden als een kans voor een maatschappelijke U-bocht. Vijf jaar later stellen we ons de vraag: is die ommekeer er gekomen?
De realiteit is niet mals. Geopolitieke conflicten, de klimaatcrisis en de opmars van het populisme hebben de hoop op een structurele verandering overschaduwd.
De uitbraak van COVID-19, een verademing voor mens en planeet?
Tijdens de eerste maanden van de pandemie zag het er veelbelovend uit voor het klimaat: de CO₂-uitstoot daalde tijdelijk met maar liefst 17%, vooral door een forse terugval in landtransport. Cathy Macharis legt uit dat deze gedragsveranderingen hoopvol waren: radicale verandering op korte termijn bleek mogelijk.
Eva Smets nuanceert dit optimisme: terwijl we op ecologisch vlak tijdelijk vooruitgang boekten, versnelde de coronacrisis wereldwijd juist de economische ongelijkheid. De rijkste 1% bezit nu 45% van alle rijkdom, een exponentiële stijging sinds de pandemie.
Klimaatbeleid versus sociaal beleid
Het spanningsveld tussen ecologie en sociale rechtvaardigheid is een belangrijk thema.
Eva benadrukt dat een slecht klimaatbeleid sommige groepen inderdaad disproportioneel treft. Bijvoorbeeld: het energie-efficiënt maken van woningen of het aanschaffen van elektrische voertuigen is vaak niet haalbaar voor mensen met een laag inkomen.
Maar met de juiste politieke keuzes kan klimaatbeleid ook perfect sociaal rechtvaardig zijn. Dat vraagt om maatregelen die van bij het ontwerp rekening houden met ongelijkheid. Voorbeelden zijn CO₂-belastingen die worden gecompenseerd via sociale fondsen, of klimaatdividenden die de lasten eerlijk verdelen.
Cathy vult aan: investeren in dingen als openbaar vervoer of fietsinfrastructuur is goed voor iedereen. Zo combineren we klimaatbeleid met sociale rechtvaardigheid en maken we een eerlijke transitie haalbaar.
“We worden dikwijls tegen elkaar uitgespeeld als sociale groepen. Het wordt voorgesteld alsof we moeten kiezen tussen het einde van de wereld of het einde van de week. Maar dat is niet zo.”
Systemische verandering
Het beleid stuit vaak op de afweging tussen duurzaamheid en sociaal draagvlak.
Eva wijst erop dat de oorzaak ligt in het kapitalistische systeem dat economische ongelijkheid genereert. Voor een echte transitie hebben we een circulaire, regeneratieve economie – een ‘donuteconomie’ – nodig, die respect heeft voor ecologische grenzen en de sociale fundamenten centraal stelt.
De pandemie had de transitie kunnen versnellen, maar veelbelovende bewegingen en investeringen stuitten op politieke terughoudendheid en crises zoals oorlogen en geopolitieke spanningen.
Ook Cathy pleit voor een systemische aanpak: niet alleen technologie, maar een structurele herziening van consumptie- en productiepatronen is nodig om de kern van de klimaatcrisis aan te pakken.
Permacrisis: glijbaan of springplank?
Hoewel klimaatactie wellicht belangrijker is dan de coronamaatregelen van vijf jaar geleden, slagen we er niet in om hier voldoende momentum en draagvlak voor te creëren.
Dat is deels te wijten aan de ‘permacrisis’: oorlogen, biodiversiteitsverlies, klimaatproblemen… We rennen met zijn allen van de ene crisis naar de andere, en weer terug. Dat maakt het volgens Cathy moeilijk om de zaken grondig aan te pakken. Daarnaast ontbreekt het gevoel van urgentie. Ze illustreert dit met de springplank-glijbaanmetafoor van betekeniseconoom Kees Klomp.
Bij de coronacrisis stonden we aan het uiteinde van een springplank. De dreiging van het onzichtbare virus was zo voelbaar en prominent, dat er op korte termijn radicale veranderingen mogelijk waren.
Voor het klimaat zitten we bovenaan op een glijbaan, we weten dat we naar beneden gaan glijden, maar we voelen het nog niet. Het probleem lijkt nog veraf en daarom is het moeilijk om de moedige keuzes te maken.
“We zitten nu eigenlijk in een permacrisis: oorlogen, de biodiversiteitscrisis, klimaatproblemen... Dat maakt dat mensen - en politici misschien ook - heel de tijd van de ene crisis naar de andere rennen en de zaken niet meer fundamenteel aanpakken. En dat moet echt gebeuren in de structuur van onze maatschappij.”
Kracht van gemeenschappen: eilanden van hoop
Ondanks uitdagingen zijn er ook veel ‘eilanden van hoop’: kleine, succesvolle initiatieven van onderuit. Energiecoöperaties, voedselbossen en lokale gemeenschappen tonen dat duurzaamheid mogelijk is en dat burgers actief kunnen bijdragen aan de verandering.
Eva onderstreept de kracht van collectieve actie: maatschappelijke bewegingen kunnen druk zetten op het beleid en verandering versnellen.
“Je ziet overal eilanden van hoop oppoppen. Als je die allemaal verbindt, dan krijg je al een idee van hoe de toekomst eruit kan zien.”
Hoop en lessen voor de toekomst
De uitdagingen blijven groot en talrijk. Toch komen we met hoop en actie al een heel eind.
Individueel gedrag kan verandering in gang zetten, maar het is vooral de collectieve kracht die de doorslag geeft.
De pandemie toonde dat radicale transformaties mogelijk zijn, als we de urgentie voelen en de politieke moed er is.
Samenwerking, gemeenschappen en systemische verandering vormen de sleutel naar een duurzame, rechtvaardige samenleving. Technologische oplossingen alleen volstaan niet.
Tot slot blijft communicatie cruciaal in dit verhaal: ja, we zitten in een crisis en de klimaattransitie is urgent. Maar het heeft geen zin om in doemdenken te blijven hangen. Er is wel degelijk hoop en we kunnen er samen nog iets aan doen.
“Voor ons is de klimaatcrisis een sociaal probleem. Punt. Wij hebben het veroorzaakt als mens door onze manier van leven, door onze manier van produceren en consumeren. Als we er écht iets aan willen doen op een duurzame wijze, dan vraagt dat veel meer dan met een elektrische auto te gaan rijden in plaats van met een benzineauto. Dan gaat het terug naar de core: Hoe organiseren wij ons als maatschappij? Hoe zit het met ons productie- en consumptiesysteem? Hoe zit het met onze economie?”
Conclusie
De covidcrisis begon op ecologisch vlak veelbelovend. Toch staan we na vijf jaar nog steeds voor enorme uitdagingen, maar er is hoop. Duurzame transities zijn mogelijk, en zowel beleid als burgerinitiatieven spelen een cruciale rol.
Solidariteit Spreekt blijft deze onderwerpen uitdiepen en roept op tot collectieve actie: de keuzes van vandaag bepalen de toekomst van morgen.
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en blijf op de hoogte van nieuwe afleveringen en evenementen!
Wat brengt de toekomst?
In het voorjaar van 2026 organiseert UCSIA de lezingenreeks U-Turn: 5 jaar later waarin we de balans opmaken: heeft de pandemie ons echt veranderd?
Thema’s als eenzaamheid, verslaving, burgerinitiatieven en autoritaire leiders komen aan bod. We blijven zoeken naar hoopvolle perspectieven in een wereld vol uitdagingen.
Meer weten over U-turn: 5 jaar later?
Werkten mee aan deze aflevering
Colofon
Host: Linda De Win
Gasten: Cathy Macharis (VUB House of Sustainable Transitions) en Eva Smets (Oxfam België)
Redactie: Kaat Somers en Erik De Bom
Productie: Kaat Somers en Marijke Celis
Communicatie: Marijke Celis
Montage & mixage: AV Inspire
Muziek: Giuseppe Minervini
Stem intro & outro: Gilke Gunst
Linda De Win
Cathy Macharis
Cathy Macharis is professor aan de Vrije Universiteit Brussel, verbonden aan de faculteit Economische en Sociale Wetenschappen.
Vanuit haar passie voor de transitie naar een duurzamere wereld richtte zij het House of Sustainable Transitions (HOST) op, een transdisciplinair platform dat onderzoekers, studenten, bedrijven, beleidsmakers en burgers samenbrengt rond de grote duurzaamheidsuitdagingen van vandaag.
Ze doceert verschillende vakken op het snijvlak van duurzaamheid en besluitvorming en ontwikkelde het Factor 8-proces: een innovatief kader dat individuen, organisaties en samenlevingen ondersteunt in hun weg naar duurzaamheid. Uniek aan dit proces is de combinatie van persoonlijke transformatie en maatschappelijke verandering, die samen de basis vormen voor een veerkrachtige en rechtvaardige toekomst.
Professor Macharis schreef een essay over Ecowelvaart voor ons U-turnboek en ze bracht in 2024 ook zelf een boek uit: Land van Hoop. Daarin tonen verschillende experts waar de huidige systemen tegen hun grenzen aanlopen en vooral ook waar mogelijke oplossingen liggen.
Eva Smets
Eva Smets werkte na haar afstuderen zeven jaar als hulpverlener in Centraal- en Oost-Afrika voor internationale ngo’s zoals Oxfam GB en Care International, met een specialisatie in humanitaire belangenbehartiging.
Daarna was ze bijna tien jaar uitvoerend directeur van Watchlist on Children and Armed Conflict in New York, een netwerk van ngo’s dat bij de VN-Veiligheidsraad lobbyt voor de veiligheid en rechten van kinderen in oorlogssituaties.
In april 2018 keerde ze terug naar België en werd ze uitvoerend directeur van Oxfam-Solidariteit in Brussel. In deze functie leidde ze de fusie van de Vlaamse Oxfam Wereldwinkels/Oxfam Fair Trade met Oxfam Solidarité/Oxfam-Solidariteit en werd ze in februari 2020 algemeen directeur van het geïntegreerde Oxfam België/Belgique.
In 2024 publiceerde Eva Smets een boek: Kantelen! Belgische recepten voor de donuteconomie. Daarin pleit ze voor een nieuwe, rechtvaardige aanpak van onze economie, klimaat en sociale zorg.