Je kan de expo nog tot 31 augustus 2025 bezoeken in het MAS | Museum aan de Stroom.
12 stappen naar compassie
Deel 1 bestond uit een publieke avondlezing in het MAS en een studiedag aan de Universiteit Antwerpen i.s.m. de Leerstoel Karen Armstrong (Universiteit voor Humanistiek Utrecht) en Nieuw Wij.
Het uitgangspunt was Karen Armstrong’s boek over compassie – Twelve Steps to a Compassionate Life – en de wereldwijde beweging van compassionate cities die zij inspireerde.
Hoe kan compassie een motor voor sociale vernieuwing zijn en hoe inspireert het actoren in de buurt- en samenlevingsopbouw?
Op 20 februari organiseerden we een eerste lezing in het MAS met Rosita Steenbeek en Manuela Kalsky.
Met auteur Rosita Steenbeek, die een essay schreef (Heb uw vijanden lief) over haar ervaringen in de opvang van vluchtelingen tijdens een verblijf te Lampedusa, kreeg compassie een concrete eerste invulling als naastenliefde. Zij bracht ook getuigenis van het belang van deze waarde in haar persoonlijke ontwikkeling als telg uit een domineesgezin.
Deze studiedag voor professionals uit de sociale sector vond op 21 februari plaats aan de Universiteit Antwerpen.
De studiedag o.l.v. Manuela Kalsky, bekleder van de leerstoel, bracht Vlaamse en Nederlandse organisaties samen die in de superdiverse stedelijke context mensen met elkaar verbinden opdat ze met elkaar mede zouden leven en aldus de kwaliteit van het samenleven bevorderen.
Good practices van ondernemersvereniging BOHO 2140, jeugdvereniging City Pirates en daklozenwerking ’t Vlot uit Antwerpen en dialoogorganisatie Mo en Moos (Joods-Islamietisch) en Stichting Heilzame Verwerking Slavernijverleden uit Amsterdam vormden het gespreksonderwerp van verschillende ronde tafels.
De tweede lezing op 20 maart met politieke filosofen Allegra Reinalda en Dirk De Schutter (KU Leuven) behandelde de politieke implicaties, vertrekkend van het gedachtengoed van Hannah Arendt.
Als vluchteling was zij gevoelig voor de kwetsbare mens en bestreed zij haar hele leven het totalitarisme. Zij erkende de waarde en de schoonheid van compassie voor wat betreft de individuele persoonlijke relatie, maar verwierp het als kompas voor de politiek. De nabijheid die compassie vereist is nefast voor het politieke handelen dat is gekenmerkt door nuchtere beschouwing en onophoudelijke onenigheid.
Dat compassie in politiek verwordt tot waarden-argument voor paternalistisch ingrijpen en beknotting van individuele vrijheid, illustreerde zij uitvoerig in haar analyse van de Terreur in de Franse Revolutie.
Dat compassie als medelijden verlammend kan werken en onrechtvaardige situaties riskeert te bestendigen, vinden we ook in geschriften van Aristoteles en Nietzsche terug. Bij Aristoteles is katharsis de bevrijding van angst en erbarmen en voor Nietzsche bestaat vriendschap niet uit mede-lijden maar uit mede-vreugde (zich verblijden in andermans geluk) en is het veel moeilijker liefde te betonen aan de verre i.p.v. de naaste.
We menen te weten waaraan de andere behoefte of nood heeft en luisteren niet naar wat hij verlangt. De politieke gemeenschap is niet één lichaam met één stem. De mensheid redden is geen revolutie maar erbarmen op grote schaal. Hoe dan wel politieke actie voeren? Arendt verkoos de waarde van de solidariteit die minder geneigd is te bestendigen dan wel in actie te treden.
De derde lezing van 29 april met neurofysioloog Christiaan Keysers (Nederlands Herseninstituut, KNAW / Universiteit van Amsterdam) en psychiater Stephan Claes (KU Leuven) ging na in hoeverre het menselijk brein en de psyche uitgerust zijn voor empathie en compassie.
Laboratoriumonderzoek bij proefdieren en emotieve testen bij mensen leveren tastbaar bewijs van hersenactiviteit in de spiegelneuronen bij het ervaren van empathie. We zijn allen uitgerust om empathie te voelen (ook psychopaten), maar het is een kwestie van willen. We kunnen de mate waarin we empathie voelen zelf reguleren naarmate we ons meer verantwoordelijk voelen en we ons nauwer verwant voelen.
Een vorm van empathie die we vaker zouden moeten activeren, is empathie met onszelf als tegenwicht tegen fysieke en psychische uitputting waarmee zoveel mensen vandaag worstelen. Hoe geraken we zo psychisch ontregeld en fysiek uitgeput dat we uitvallen?
Claes wijdde een boek aan het thema: De gestreste samenleving. We ontregelen ons zenuwstelsel en immuniteitsstelsel onder keuzestress en prestatiedruk en we luisteren niet naar ons lichaam dat signalen geeft (dat in verdedigingsmodus gaat). In een cartesiaanse maatschappij gebaseerd op het adagium ‘Ik denk, dus ik ben’, wordt het somatische naar de achtergrond gedrukt en vervalt het lichaam tot instrument. Compassie slaat op een gevoeligheid voor het lot van anderen, maar ook voor dat van onszelf.
In de laatste lezing van 22 mei kwam de rol van compassie als kompas in het dagelijkse leven en de geloofspraktijk aan bod met bijdragen van Anne Birgitta Pessi (Universiteit van Helsinki) en Emmanuel Van Lierde (Curando).
Pessi doet al jarenlang onderzoek naar het welbevinden van groepen in de samenleving en werknemers in allerlei organisaties. Zij stelde de vraag naar wat gemeenschappen samenhoudt en motiveert: solidariteit gebaseerd op gedeelde belangen, gezamenlijke verantwoordelijkheid en actieve samenwerking.
Het wordt politiek, sociaal en religieus geïnstitutionaliseerd in de welvaartstaat, sociale bewegingen en de kerk. Het wordt versterkt door ‘compassionate leadership’, dat een cultuur van vertrouwen en een veilige psychologische omgeving creëert die bevorderlijk zijn voor gemeenschappelijke actie. Compassie is geen karaktertrek maar een vaardigheid die als instrument voor sociale cohesie en tegen onverschilligheid kan worden ingezet.
Van Lierde presenteerde een nieuwe publicatie over een onderzoeksproject van Curando en de faculteit theologie van KU Leuven. Het eerste deel gaat over wat de Bijbel ons leert over radicale naastenliefde (Liefde tot het Uiterste), en het tweede deel over de dienst van de kerk aan de wereld (Engagement namens God). Wat onderscheidt het christelijk geloof in dit opzicht?
Caritas of liefdadigheid is geen typisch christelijke waarde, het is universeel. De voorbeeldfunctie van Christus, in wie God mens wordt, is een aansporing en een steun voor volgehouden inspanning, niet alleen om noden te lenigen maar om verder te gaan in het bestrijden van structuren van onrechtvaardigheid.
Als het bij passieve liefdadigheid blijft, riskeren we deze structuren te bestendigen. Daarom moeten we ons blijven verontwaardigen (in navolging van de heilige boosheid van de God uit het Oude Testament) en op de barricades gaan staan. Caritas en diakonia hebben ook een politieke dimensie.
De lezingenreeks wilde het brede publiek via het woord uitnodigen tot een reflectie over de multidimensionale betekenis van het concept compassie zoals de tentoonstelling in het MAS via het beeld. De bezoeker wordt er verwelkomd door een wand vol woorden uit alle culturen en religies, die de verschillende ladingen en diverse betekenislagen van het begrip illustreren. Compassie, erbarmen, empathie, medelijden, medeleven, naastenliefde, solidariteit … What’s in a word?
Je kan de expo nog tot 31 augustus 2025 bezoeken in het MAS | Museum aan de Stroom.
Organisatoren
UCSIA werkte voor deze lezingenreeks samen met het MAS | Museum aan de Stroom in Antwerpen.
