Achtergrond
“De wereld van krachten wordt vastgehouden als een spinnenweb waarvan geen enkele draad kan trillen zonder het hele netwerk aan het wankelen te brengen.” [1]
Westers perspectief op de klimaatcrisis
De wereldwijde bezorgdheid over de huidige milieucrisis heeft geleid tot verschillende (bio- en eco-centrische en eco-feministische) milieu-ethische theorieën. Een van de fundamentele onderliggende kenmerken die deze milieu-ethische theorieën met elkaar verbindt, is hun verankering in westerse perspectieven en culturele ervaringen. Aangezien milieukwesties mondiale kwesties zijn, moeten kritische verkenningen van milieu-ethiek verder gaan dan de westerse horizon.
Kennissystemen van inheemse volkeren
Paus Franciscus deed een oproep om:
“de fundamentele rol te erkennen die inheemse volken spelen in de bescherming van het milieu, en om hun wijsheid te benadrukken bij het vinden van wereldwijde oplossingen voor de immense uitdagingen waar de mensheid dagelijks voor staat door de klimaatverandering”
(toespraak tot de deelnemers aan het forum voor inheemse volken, vrijdag 10 februari 2023).
Op 14-15 maart 2024 organiseerde de Pauselijke Academie van Wetenschappen een conferentie om bruggen te slaan tussen kennissystemen van diverse inheemse volkeren en wetenschappelijke gemeenschappen. De bijdrage van de kennis van inheemse volkeren aan de biodiversiteitsagenda is ook expliciet erkend op de COP 15 in Montreal in december 2022 (cf. VN-Verdrag inzake Biologische Diversiteit CBD/COP/15/L25, Doel 21 [2]).
Inheemse volkeren en klimaatverandering
Het is tijd om de stem van de inheemse volken en hun dubbele relatie met klimaatverandering te erkennen: ze lijden onder klimaatonrechtvaardigheid (terwijl ze het minst bijdragen aan het klimaatprobleem) en ze bieden alternatieve, op de natuur gebaseerde oplossingen (als tegenwicht voor een eenzijdig technologisch antwoord).
Fonds Bruyns-scholar Taye Birhanu Taressa
UCSIA zet zich in voor sociale rechtvaardigheidsvraagstukken, waarvan klimaatverandering vandaag een van de meest prominente is. Dit doen we vanuit onze missie om de interculturele en wetenschappelijke dialoog te bevorderen.
Daarom organiseert UCSIA deze conferentie rond het onderzoeksthema van filosoof Taye Birhanu Taressa van de Universiteit van Addis Abeba (Ethiopië).
Hij kreeg een beurs van het Fonds Louis Bruyns SJ om aan het Centrum voor Europese Filosofie te werken aan zijn doctoraat over de inheemse milieu-ethiek van de Oromo.
[1] Bron: Placide Tempels Bantu Philosophy, Vertaling Colin King, Présence Africaine 1959, p. 60
[2] … garanderen dat de beste beschikbare gegevens, informatie en kennis toegankelijk zijn voor beleidsmakers, mensen uit de praktijk en het publiek om een effectief en rechtvaardig bestuur, geïntegreerd en participatief beheer van biodiversiteit te sturen en om communicatie, bewustmaking, onderwijs, monitoring, onderzoek en kennisbeheer te versterken en, ook in deze context, traditionele kennis, innovaties, praktijken en technologieën van inheemse volkeren en lokale gemeenschappen …
Het onderwerp
Afrikaanse milieu-ethiek
Tegen de achtergrond van milieuproblemen zoals vervuiling, klimaatverandering, uitsterven van flora en fauna en opwarming van de aarde, onderzoekt deze conferentie hoe Afrikaanse opvattingen over milieu-ethiek kunnen helpen bij het aanpakken van enkele van deze problemen waarmee de hele wereld wordt geconfronteerd.
Deze Afrikaanse manier van denken over het milieu kan cruciale bronnen bieden voor de verrijking van onderzoek en publiek debat over duurzaamheid, herstel en beheer van het milieu.
Milieu & intergenerationele waarden
Deze inheemse kennis, die gericht is op het welzijn van het milieu en intergenerationele waarden, kan een inspiratiebron zijn voor nationaal en internationaal klimaat- en milieubeleid en ontwikkelingssamenwerking.
De solidariteit van Europa met het Afrikaanse continent is van cruciaal belang om een klimaatveranderingsbestendige en duurzame ontwikkeling tot stand te brengen door projecten in de groene economie te financieren, capaciteitsopbouw te ondersteunen en de overdracht van technologie te vergemakkelijken.
Onderzoeksvragen
De conferentie brengt onderzoekers, praktijkmensen en beleidsmakers samen voor een multidisciplinaire en interculturele uitwisseling van ideeën rond de volgende kernvragen:
- Wat is Afrikaanse milieuethiek?
- Op welke manieren verschilt deze visie van het dominante westerse discours en welke unieke bijdrage kan het Afrikaanse wereldbeeld leveren?
- Hoe kan dit worden erkend in de Afrikaans-Europese samenwerking in de klimaatstrijd?
- Welke uitdagingen houdt dit in, welke perspectieven biedt dit?
Programma
14.00 uur
Welkom door Erik De Bom (UCSIA)
14.05 uur
Welkom - Arthur Cools, Decaan Faculteit Letteren & Wijsbegeerte, Universiteit Antwerpen
14.10 uur
De rol van de inheemse milieuethiek van de Oromo in duurzame ontwikkeling - Taye Birhanu Taressa
Taye Birhanu Taressa werkt aan zijn doctoraat in de filosofie aan de Universiteit van Addis Abeba. Hij is momenteel als onderzoeker te gast bij het Centrum voor Europese Filosofie van de Universiteit Antwerpen.
De inheemse milieu-ethiek van de Oromo maakt deel uit van de grotere Afrikaanse milieu-ethiek. Hoewel inheemse milieu-ethische praktijken en perspectieven in de Oromo-traditie, net als elders in Afrika, van generatie op generatie worden beoefend en doorgegeven, zijn deze perspectieven en praktijken moeilijk terug te vinden in de bestaande relevante literatuur.
Het hoofddoel van deze studie is het vaststellen en verdedigen van de stelling dat er ruimte moet zijn voor inheemse Afrikaanse milieuwereldbeelden en -praktijken zoals die van de Oromo-samenleving in het proces van het bedenken van beleid en strategieën voor duurzame ontwikkeling. Om mondiale uitdagingen zoals de klimaatcrisis aan te pakken, moeten we verder gaan dan de westers georiënteerde hedendaagse milieutheorieën en -praktijken.
Recente studies hebben aangetoond dat inheemse kennis van verschillende samenlevingen bijdraagt aan duurzame ontwikkeling. De Oromo-samenleving heeft diverse maar compatibele en complementaire traditionele opvattingen en praktijken die een diepe zorg en liefde voor de natuurlijke omgeving delen en die kunnen bijdragen aan het bereiken van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen die zijn vastgesteld door de Verenigde Naties.
Dit onderzoek richt zich op de volgende kernvragen:
- Wat kenmerkt de inheemse milieu-ethiek van de Oromo?
- Hoe draagt de inheemse milieuethiek van de Oromo bij aan duurzame ontwikkeling?
- Zijn regionale en nationale milieubeleidsmakers bereid om elementen van de inheemse Oromo milieu-ethiek te integreren?
- Hoe kan deze inheemse kennis beter toepasbaar worden gemaakt?
Taye Birhanu Taressa studeerde aan de Bethel Evangelical Secondary School (BESS), een van de weinige prestigieuze niet-gouvernementele scholen in Ethiopië, in zijn geboorteplaats Dembi Dollo. In 2010 studeerde hij af aan de Universiteit van Mekelle, Bachelor of Education (B.Ed.) in Civic and Ethical Education.
Van 2011 tot 2014 doceerde hij burgerschapscursussen aan Billo en Kellem Comprehensive Secondary and Preparatory Schools in de deelstaat Oromia. Van 2015 tot 2017 was hij assistent-docent aan het departement maatschappijleer en ethiek aan de Mettu Universiteit.
Van 2018 tot 2019 studeerde hij filosofie aan de Universiteit van Addis Abeba en behaalde zijn mastergraad in de filosofie met grote onderscheiding.
Daarna keerde hij terug naar Mettu University, waar hij nog twee jaar werkte als docent en onderzoeker. In Addis Abeba doceerde hij twee jaar lang ‘Global Perspectives’ aan de Internationale Maarifscholen.
Zijn onderzoeksinteresses omvatten Afrikaanse filosofie, milieufilosofie, inheemse kennis, morele filosofie, politieke filosofie, techniekfilosofie, enz. Momenteel is Taye promovendus aan het departement Filosofie aan de Universiteit van Addis Abeba.
De titel van zijn proefschrift is “De rol van de inheemse milieuethiek van de Oromo in duurzame ontwikkeling”. Hij ontving de Pater Louis Bruyns-beurs voor een gastonderzoek aan het Centrum voor Europese Filosofie van de Universiteit Antwerpen.
14.30 uur
Vroege erkenning van Bantoe-filosofie door Vlaamse missionaris in Congo, Placide Tempels - Angela Roothaan
Angela Roothaan is universitair hoofddocent Afrikaanse en interculturele filosofie, Vrije Universiteit Amsterdam.
In Bantoe-filosofie (1945/6) onderzoekt de Vlaamse franciscaanse missionaris Placide Tempels de relatie tussen een Afrikaanse ontologie zoals hij die aantrof in Bantoeculturen, en de psychologie, rechtssystemen en ethiek die het leven in die culturen oriënteren.
Relaties tussen mens en natuur staan centraal in dit onderzoek en geven de moreel gestructureerde ontologie van het leven aan. In de loop der tijd is de Bantoe-filosofie bekritiseerd omdat ze conservatief zou zijn, naar het verleden zou kijken en Afrikanen zou opsluiten in een tijdloos verleden. Een kritiek waar Tempels zelf tegen was.
Nu de mensheid wereldwijd de klimaatcrisis moet aanpakken, is een herwaardering op zijn plaats. Was Tempels’ focus op oude wijsheid niet gericht op het afweren van de negatieve effecten van modernisering en industrialisatie? Nu bepaalde moderne opvattingen over de relatie tussen mens en natuur hun houdbaarheidsdatum hebben bereikt, kunnen we vraagtekens zetten bij de reactie van Étienne Ngandu, een hedendaagse lezer van Tempels’ werk: “Uw boek over de Bantoe-filosofie drukt veel waarheden uit, maar het komt nogal laat, dat wil zeggen, nadat veel goede dingen zijn vernietigd […]”. Was het boek ’te weinig, te laat’, of moeten we er nu op terugkomen omdat we in veel opzichten al te laat zijn.
Angela Roothaan is universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Met een achtergrond in continentale filosofie publiceerde ze over een breed scala aan onderwerpen, zoals Natuurfilosofie, Spirit Ontologieën, Waardenethiek en (vroeg) Moderne Filosofie, voordat ze zich richtte op Afrikaanse en Interculturele Filosofie.
In 2019 initieerde ze het Nederlandse Onderzoeksnetwerk Afrikaanse Interculturele Filosofie en, samen met Pius Mosima, het project Bantoe-filosofie, dat functioneert als een internationaal wetenschappelijk netwerk voor de uitwisseling van onderzoeksbevindingen en bronnen met betrekking tot het werk Bantoe-filosofie van Placide Tempels uit 1945/6.
Ze verbond haar onderzoek naar natuurfilosofie en ontologieën van geesten in haar boek Indigenous, Modern and Postcolonial Relations to Nature. Negotiating the Environment (Routledge 2019).
Meest recent publiceerde ze Bantoe-filosofie, de oorspronkelijke Nederlandse versie van Bantoe-filosofie uit 1946, in bijgewerkt Nederlands en met een inleiding en verklarende voetnoten (Noordboek 2023).
Ze werkt nu aan een geannoteerde kritische editie van hetzelfde werk voor een wereldwijd lezerspubliek (in samenwerking met Pius Mosima).
Ze is ook co-redacteur (met Bolaji Bateye, Mahmoud Masaeli en Louise Müller) van twee delen op het gebied van Afrikaanse Filosofie: Beauty in African Thought. Critical Perspectives on the Western Idea of Development en Well-Being in African Philosophy. Insights for a Global Ethics of Development (beide Rowman & Littlefield 2023).
14.50 uur
Bestaat er een 'Afrikaanse' milieu-ethiek? - Thierry Ngosso
Thierry Ngosso is docent aan de Universiteit van Maroua, de Katholieke Universiteit van Centraal-Afrika en de Universiteit van St. Gallen.
Je kunt je afvragen of het überhaupt zin heeft om deze vraag op deze manier te formuleren. We hebben de neiging om ethiek, d.w.z. normatieve of ethische theorie, te beschouwen in universele termen, niet in etnologische. Er is ethiek en het hele punt van debatteren over ethiek is het bespreken van principes van moralisme die elke vorm van etnologie overstijgen. Niettemin is wat in ‘universele’ termen als ethiek wordt gepresenteerd en wat als zodanig wordt onderwezen aan universiteiten en afdelingen filosofie op het Afrikaanse continent, vaker een westers perspectief van wat ethiek zou moeten zijn, met andere woorden, een etnologisch perspectief van ethiek dat geworteld is in westerse tradities of ontwikkeld is door westerse of andere academici die westerse tradities als hun culturele achtergrond of academisch uitgangspunt beschouwen. In dit opzicht is er alleen sprake van een Afrikaanse ethiek, en dus ook van een Afrikaanse milieu-ethiek, voor zover deze wordt opgevat als een perspectief van normatieve ethiek en de toepassing daarvan op milieukwesties dat geworteld is in Afrikaanse tradities of ontwikkeld is in filosofische geschriften van Afrikaanse en niet-Afrikaanse geleerden of denkers die een diepgaande kennis hebben van de Afrikaanse ethiek en tradities.
Als we op deze manier naar de Afrikaanse (milieu)ethiek kijken, betekent dat niet dat er op het hele Afrikaanse continent een monolithische benadering van normatieve en milieuethiek bestaat. Er zijn enkele geschillen en meningsverschillen, zoals op alle andere etnologische gebieden. De nadruk op gemeenschappelijke waarden in de Afrikaanse milieuethiek creëert echter een gevoel van verbondenheid en saamhorigheid. Sommige algemene trends en markeringen geven ook aanleiding tot dat idee van ‘perspectief’. Hier wil ik zo’n Afrikaans perspectief invullen door me te richten op de Ubuntu-filosofie en hoe die een Afrikaanse benadering van normatieve ethiek informeert die is gebaseerd op het relationele principe, bespreken hoe zo’n perspectief milieu- en klimaatveranderingskwesties benadert vanuit een gemeenschappelijk en intrinsiek waardenperspectief, wijzen op gebieden die afwijken van een westers perspectief dat is ingebed in individualisme en instrumentalisme, en wijzen op een paar plaatsen, zoals een mondiale agenda voor post-economische ontwikkeling, waar zo’n Afrikaans voorstel een onderscheidende bijdrage kan leveren aan onze huidige mondiale klimaatcrisis.
Thierry Ngosso is onderzoeker politieke filosofie aan de Katholieke Universiteit Leuven en richt zich op mondiale rechtvaardigheidskwesties, in het bijzonder op drie met elkaar verweven uitdagingen: klimaatverandering, mensenrechten en migratie. Hij benadert deze onderwerpen vanuit een dubbel perspectief: de ethiek van staat en onderneming en vergelijkende Afrikaans-Europese politieke filosofie.
Hij behaalde een doctoraat aan de Katholieke Universiteit Leuven (2015). Hij doceert ook aan het departement filosofie van de Katholieke Universiteit van Centraal-Afrika en is verantwoordelijk voor het Laboratorium voor Ethiek en Publieke Politiek dat hij in 2019 heeft opgericht aan de Universiteit van Maroua. Hij is ook postdoctoraal onderzoeker aan het Instituut voor Bedrijfsethiek van de Universiteit van Sint-Gallen, bekroond met een beurs van de ‘Fond National Suisse pour la Recherche scientifique’ (2019-2023) en verantwoordelijk voor het Onderzoekscentrum voor Afrikaanse Studies.
15.10 uur
Corrigerende of verdelende klimaatrechtvaardigheid? Welke moeten Afrikaanse onderhandelaars benadrukken? - Axel Gosseries
Axel Gosseries is FNRS hoogleraar politieke filosofie aan de UCLouvain en gasthoogleraar aan de Universiteit van Wollo in Ethiopië.
De benadering van mondiale klimaatrechtvaardigheid vanuit een correctieve of een distributieve invalshoek maakt een aanzienlijk verschil. Velen willen, vooral wanneer ze zich richten op historische emissies, een centrale rol toekennen aan de correctieve benadering, en hameren op de noodzaak van compensatie voor klimaatschade uit het verleden. Ik zal aangeven waarom deze benadering serieuze uitdagingen kent, in het bijzonder in de specifieke context van klimaatrechtvaardigheid. En ik zal benadrukken waarom een benadering die een meer centrale rol toekent aan mondiale verdelingsverplichtingen robuuster is.
Axel Gosseries is FNRS-onderzoekshoogleraar aan de Universiteit Leuven, waar hij momenteel aan het hoofd staat van het Onderzoeksinstituut voor Wijsbegeerte (ISP) en het BA-programma Politiek, Filosofie en Economie. Hij is licentiaat in de rechten, onder meer in milieurecht (LL.M., 1996, School of Oriental and African Studies) en in de filosofie (PhD., 2000, Leuven, Dopprijs 2001). Hij werkt op het gebied van politieke filosofie en economische en sociale ethiek, met een speciale focus op kwesties van intergenerationele rechtvaardigheid, klimaatrechtvaardigheid en politieke filosofie van het bedrijf. Hij publiceerde onlangs What is intergenerational justice? (2023, Cambridge, Polity Press) en La justice climatique (2024, Parijs, PUF, Que sais-je ?, met Pierre André).
15.30 uur
Vraag & antwoord
16.00 uur
Koffiepauze
16.15 uur
Paneldiscussie over best practices in de academische wereld, het bedrijfsleven en ontwikkeling
moderator: Tom De Herdt, professor politieke en sociale wetenschappen en economie, Instituut voor Ontwikkelingsbeleid, Universiteit Antwerpen
panelleden:
- Pius Mosima, filosofie, onderzoeker Vrije Universiteit Amsterdam en Universiteit Leiden, Nederland
- Kurt Moors, algemeen coördinator BRS Microfinance Coop
- Patrick Van Durme, programmacoördinator Ethiopië, World Solidarity en medewerker OSRA-Ethiopië (Oroma Self-Reliance Association)
Tom De Herdt studeerde politieke en sociale wetenschappen en economie. Als professor aan het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid van de Universiteit Antwerpen onderzoekt hij de domeinen armoedebestrijding, capaciteiten, lokaal bestuur en praktische normen en heeft hij veel gepubliceerd over armoede, achteruitgang en ontwikkeling in Congo-Kinshasa. Hij heeft ook gewerkt in Nicaragua, Rwanda en Kameroen. Momenteel richt hij zijn onderzoeks- en beleidsadvieswerk op lokale aspecten van publieke actie in de DRC als onderdeel van het Great Lakes of Africa Centre. Hij coördineerde ook een consultancyproject over de sector van het basisonderwijs in de DRC in opdracht van UNICEF. Voor zijn komst naar Antwerpen werkte hij aan de Universidad Centroamericana (Managua, Nicaragua). Hij was voorzitter van IOB tussen 2012-18.
Kurt Moors is landbouwingenieur met een postgraduaat in tropische ingenieurswetenschappen. Hij begon als projectcoördinator voor plattelandsontwikkelingsprogramma’s voor een NGO van de Belgische Boerenbond en verhuisde vervolgens naar Zuid-Afrika om het Goedgedacht Agricultural Resource Centre (GARC) te leiden dat zich bezighoudt met de ondersteuning van opkomende boeren met technische ondersteuning van de Belgische Boerenbond. Sinds 1999 is hij algemeen coördinator van de Belgische Raffeisenstichting BRS Microfinance Coop, een NGO verbonden aan de Cera Groep en KBC Bank & Verzekeringen, actief op het vlak van microfinanciering. BRS is actief in Azië, Latijns-Amerika en Afrika (bv. in Ethiopië). Kurt doceert ook een mastercursus over de evaluatie van microfinanciering aan de Vrije Universiteit Brussel.
Pius Mosima doceert filosofie aan de Universiteit van Bamenda, Kameroen en is fellow aan het African Studies Center Leiden, Nederland. Hij is gepromoveerd in de filosofie aan de Universiteit van Tilburg, Nederland. Zijn onderzoeksinteresses omvatten Afrikaanse/interculturele filosofie; globalisering en cultuur, morele en politieke filosofie. Hij is de auteur van Philosophic Sagacity and Intercultural Philosophy: Beyond Henry Odera Oruka (2016) en redacteur van EA transcontinental career: Essays in honour of Wim van Binsbergen (2018).
Samen met Angela Roothaan is hij betrokken bij het onderzoeksproject van de Vrije Universiteit Amsterdam naar Placide Tempels’ Bantu-filosofie en de implicaties daarvan voor het begrip van Afrikaanse filosofie.
Patrick Van Durme is doctorandus in de toegepaste economie (Universiteit Antwerpen) en behaalde een postgraduaat in sociale en culturele antropologie aan de KU Leuven en UNamur. Hij werkte voor de Internationale Arbeidsorganisatie en de ngo World Solidarity waar hij projectcoördinator was voor Ethiopië. Hij is lid van de Raad van Bestuur van de VZW Help OSRA ETHIOPIA, een burgerinitiatief van vrijwilligers die plattelandsgemeenschappen bijstaan om duurzame ontwikkeling tot stand te brengen door capaciteitsopbouw en socio-economische projectontwikkeling voor het beheer van natuurlijke hulpbronnen en armoedebestrijding in het licht van klimaatverandering en natuurrampen. De belangrijkste themagebieden waar OSRA zich op richt zijn watervoorziening, gezondheid en sanitaire voorzieningen op het platteland.
17.15 uur
Respons (online) door Workineh Kelbessa
Workineh Kelbessa is professor filosofie aan de Addis Ababa Universiteit in Ethiopia.
Hij behaalde een BA in filosofie aan de Universiteit van Addis Abeba, een MA in ontwikkelingsstudies aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en een PhD in filosofie aan de Universiteit van Wales, Cardiff, nu Cardiff University. Professor Kelbessa’s onderzoeksinteresses zijn breed en zeer interdisciplinair: Afrikaanse filosofie, inheemse kennis, milieufilosofie, milieuethiek, ontwikkelingsethiek, klimaatethiek, waterethiek, globalisering en de filosofie van liefde en seks. Hij heeft veel gepubliceerd over een breed scala aan onderwerpen. Zijn werk behandelt belangrijke problemen waar de wereld mee te maken heeft, vooral in de Afrikaanse naties.
17.30 uur
Vraag & antwoord
18.00 uur
