Naar de grenzen

Hoe kunnen we via onderwijs mensen aan de rand van de samenleving bereiken?

Panelgesprek op maandag 16 oktober 2023

In de eerste maanden van zijn pontificaat ontving paus Franciscus een groep jezuïeten op audiëntie. Hij sprak met hen over drie sleutelbegrippen: dialoog, onderscheiding en grenzen. Met betrekking tot dat laatste riep hij op: ‘Uw juiste plaats is bij de grenzen. Dat is waar jezuïeten thuishoren. Alstublieft, wees mensen bij de grenzen, met een vertrouwen en bekwaamheid die afstammen van God. Val niet in de verleiding om grenzen te domesticeren. Als je naar de grenzen moet trekken, breng hen dan niet mee naar huis om ze wat te vergoelijken en te temmen.’ De invulling die de paus geeft aan het begrip ‘grens’ is niet beperkt tot een geografische notie. Het gaat in brede zin om al wie leeft in de marge.

‘Naar de grenzen gaan’ heeft altijd tot de kernopdrachten van de jezuïeten behoord. Dat is vandaag niet anders. Jezuïeten gaan actief op zoek naar de mensen bij de grenzen, dichtbij en veraf, letterlijk en figuurlijk. Dat werk willen we heel concreet voorstellen aan de hand van drie praktijken in het onderwijs. Dat was en is een van de domeinen waarin jezuïeten zich steeds hebben onderscheiden van andere ordes. Van bij hun ontstaan zagen ze het potentieel in van onderwijs als emancipatorische schakel in de maatschappij. Vanuit de oproep van paus Franciscus om naar de grenzen te gaan, richten we ons op drie kwetsbare groepen in onze samenleving die vandaag de dag met verschillende uitdagingen geconfronteerd worden: jongeren, gevangenen en vluchtelingen. De centrale vraag klinkt even eenvoudig als het antwoord complex is: hoe gaat men met die uitdagingen om?

Ook vandaag buigen de Vlaamse jezuïetencolleges zich actief over de vraag hoe ze jongeren tot bewuste, bekwame en bewogen mensen kunnen vormen en hoe ze volgens een bepaalde methode (de Ignatiaanse pedagogie in tien bewegingen) een verschil kunnen blijven maken en inspelen op de noden van vandaag. Als eerste case bekijken we dit hedendaags pedagogisch project van de jezuïetencolleges in Vlaanderen. Wat houdt hun pedagogie precies in en hoe brengen ze die in de praktijk? We kijken daarbij in het bijzonder naar hoe de jezuïetencolleges zich hebben aangepast aan de gewijzigde leerlingeninstroom (zeker in grootstedelijke contexten) en hoe zij inspelen op de noden van de jongeren van vandaag. Daarbij staan we ook stil bij nieuwe initiatieven, zoals de oprichting van twee nieuwe jezuïetenscholen, het Franstalige Matteo Riccicollege in Anderlecht (2020) en de Nederlandstalige Egied Van Broeckhovenschool in Molenbeek (opening in september 2023).

Ook het Vlaamse hoger onderwijs doet inspanningen om studenten aan te zetten om ‘naar de grenzen te gaan’. De laatste jaren is er stijgende aandacht voor integratie van maatschappelijke dienstverlening in het curriculum met focus samenwerking met kwetsbare groepen in de samenleving, dit onder de noemer van ‘service-learning’. Service-learning is een vernieuwende onderwijsvorm die theoretische kennis aan een concreet maatschappelijk engagement verbindt. Een student doorloopt een praktijkervaring in een sociale organisatie, reflecteert hierover en leert zo theorie en praktijk aan elkaar te koppelen. Een voorbeeld van een dergelijke service-learning praktijk is het vak ‘Gevangenisstraf als doorleefde realiteit’ aan de KU Leuven, waarbij studenten uit verschillende disciplines samen met gedetineerden reflecteren over gepaste straffen.

Tot slot kunnen we niet voorbij aan de groep mensen die meteen geassocieerd worden met grenzen en grensproblematieken: vluchtelingen. Binnen het korfvak ‘Community Service-Learning’ aan de Universiteit Antwerpen ondersteunen studenten uit verschillende disciplines de werking van de Jesuit Refugee Service, die rechtstreeks inspeelt op de noden van deze grote groep mensen.

Bekijk het panelgesprek !

Tijdens het panelgesprek ‘Naar de grenzen‘ luisteren we naar Nicolas Standaert (KU Leuven) die vertelt over de jezuïtische traditie van ‘naar de grenzen gaan’, wat dit in de hedendaagse samenleving kan betekenen en hoe het onderwijs hier mee op kan inspelen.

In een tweede luik laten we sprekers vanuit de drie cases aan het woord om toe te lichten hoe ‘naar de grenzen gaan’ in hun organisaties in de praktijk vorm kan krijgen. In het panel zetelen onder meer Bob Van de Putte (CEBECO), Eddy Van De Velde (Egied Van Broeckhovencollege), Bruno Standaert (JRS Belgium), en Gerlinde Verbist (docent korfvak ‘Community Service Learning’ – Universiteit Antwerpen) en Pieter De Witte (Gevangenis Leuven). Nicolas Standaert modereert.

Bob Van de Putte lichtte de werking van CEBECO toe. Dat staat voor Centraal Beleid van de Colleges. CEBECO richtte zich voorheen enkel op de 7 jezuïetencolleges in Vlaanderen, maar zette onlangs zijn deuren ook open voor andere scholen die zich achter het ignatiaanse opvoedingsproject willen scharen. Het netwerk wil van onze jongeren bekwame, bewuste en bewogen burgers maken. Dat doen ze aan de hand van ‘de 10 bewegingen’ van de ignatiaanse pedagogiek waaronder ‘magis’ (uitdagen tot meer) en het ervaren. Alle leerlingen nemen deel aan een sociaal project of een stage. Sommige laatstejaars gaan zelfs op ‘eindejaarsreis’ naar Calais om er vluchtelingen te helpen.

Eddy Van De Velde stampte het Egied Van Broeckhovencollege in Molenbeek mee uit de grond. De school werd bewust ingeplant in een buurt met veel uitdagingen: werkloosheid, armoede, diversiteit, … Het college probeert zijn leerlingen 6 jaar lang aan boord te houden en biedt daarvoor zowel ASO, TSO als BSO aan. De weg is niet evident omdat de jongeren vaak een behoorlijke rugzak meedragen, thuis weinig ondersteuning hebben en de culturele verschillen tussen de leerlingen groot zijn. Onderwijs staat uiteraard op de eerste plaats, maar het is ook een sociaal project dat de wereld letterlijk binnenhaalt op school.

Bruno Standaert werkt voor Jesuit Refugee Service Belgium. JRS is in de eerste plaats een vluchtelingenwerking, en daar hoort ook een onderwijsluik bij. Zo biedt de organisatie onderwijs aan in vluchtelingenkampen. Daarnaast getuigen de medewerkers in scholen en universiteiten over de vluchtelingenproblematiek. Een heel concreet voorbeeld is Project Change: een rollenspel in de klas waarin een dorp samen moet beslissen of er in de buurt een vluchtelingendetentiecentrum mag komen of net niet. Het debat dat daaruit ontstaat is leerrijk.

Gerlinde Verbist is docent van het korfvak ‘Community Service-Learning’ aan de Universiteit Antwerpen. Daarin gaan de studenten een maatschappelijk engagement aan. Ze worden eropuit gestuurd in groepjes van twee tot drie om een probleem of nood op te lossen in een sociale organisatie. Ze moeten goed luisteren, verschillende perspectieven begrijpen, hun expertise samenleggen en samenwerken met de mensen op voet van gelijkwaardigheid. Ze botsen onvermijdelijk op grenzen en moeilijkheden die dan in de klas besproken worden. De Antwerpse studenten werkten onder meer al in een sociale kruidenier, een maatwerkbedrijf en een organisatie voor mensen met een niet-aangeboren hersenletsel. Voor JRS onderzochten ze hoe ze kinderen en jongeren in gevluchte gezinnen beter kunnen ondersteunen. Gerlinde vindt dat het de opdracht is van de universiteit om het gevoel van sociale rechtvaardigheid bij de studenten aan te wakkeren.

Pieter De Witte is onderzoeker aan de KU Leuven en gevangenisaalmoezier. Hij startte een service-learningproject op waarin 24 studenten een vak volgen binnen de gevangenismuren. Twaalf van hen zijn gedetineerden. In ieder college wordt er een aspect van de ethiek van de straf behandeld, waarna er in groepjes wordt gedebatteerd. Iedereen draagt bij vanuit zijn eigen vakgebied en eigen perspectief. Alle 24 zijn doorstonden dezelfde selectie, hebben hetzelfde creditcontract en schrijven dezelfde papers. Dat leidt tot mooie verhalen. Toen bleek dat de gedetineerde studenten geen toegang konden krijgen tot de online leerplatformen van de universiteit, stapten enkele rechtenstudenten naar de rechtbank om dit aan te klagen. Ze wonnen de zaak.

Het gesprek werd ingeleid en gemodereerd door Nicolas Standaert, professor sinologie aan de KU Leuven, expert in service-learning en bestuurslid van UCSIA.

Dit panelgesprek belichtte enkele inspirerende onderwijsprojecten die buiten de lijntjes kleuren en zo het verschil maken voor jongeren, gevangenen en vluchtelingen. Ieder project verlegt stenen in de vorming van de volgende generatie. Een generatie die grenzen overschrijdt en in verbinding gaat met de ander. Een generatie die aandacht heeft voor sociale rechtvaardigheid en een inclusievere samenleving.

6