Grote Vragen

lezingenreeks stadsfestival ‘Barokke Influencers’

maart-november 2023

2023 is het jaar van Barokke Influencers, een stadfestival van traditie en vernieuwing dat Antwerpen doet bruisen met kunst en cultuur. De centrale vraag luidt: Waarom zijn en blijven we kinderen van de barok? Initiatiefnemers UCSIA en Universiteit Antwerpen willen de invloed van de barok op het heden tonen en willen de centrale rol benadrukken die de jezuïeten in Antwerpen hebben gespeeld.  

De wereld in transitie 

De 17de eeuw is bepalend geweest voor de ontwikkeling van Antwerpen en de Lage Landen. Maar het was ook een heel woelige periode. Godsdienstoorlogen, handel en de exploratie van de pas ontdekte Nieuwe Wereld deden het heersende wereldbeeld wankelen. Net als vandaag werden de burgers geconfronteerd met heel veel onzekerheden. Toch keken zij vol hoop en vertrouwen naar de toekomst. Kunnen we vandaag inspiratie vinden in de barokke wijsheden en oplossingen van toen? Kan hun levenshouding houvast bieden in deze snel veranderende wereld? We zoeken het antwoord in de lezingenreeks ‘Grote Vragen’.  

De reeks spiegelt onze samenleving aan die van de barok aan de hand van vier thema’s: solidariteit, religie, onderwijs en (de)kolonisatie. Per thema werkten we een vierdelig programma uit: een historische benadering, een hedendaags perspectief en twee debatten. In totaal dus zestien activiteiten waarin we het woord geven aan experts als Lea Ypi, Wim Decock, Liz Bucar, Judith Pollmann, Ad Meskens, Ann Dooms en Manuel Sintubin. 

In het voorjaar stonden we stil al bij de verschillende uit uitdagingen op het vlak van solidariteit en verantwoordelijkheid en geloof, identiteit en de relatie tot andersdenkenden.

In het najaar zet Barokke Influencers de zoektocht naar antwoorden op de Grote Vragen voort. De thema’s waarop we ons zullen focussen zijn onderwijs en wetenschappen en de rol en impact van missies.

Onderwijs & Wetenschappen

Wiskunde en wetenschappen

Wiskunde en wetenschappen waren voor jezuïeten in de zeventiende eeuw zo belangrijk dat ze er speciaal een school voor oprichtten in Antwerpen. Onderwijs was voor hen sowieso van kapitaal belang. Ze waren zo rotsvast overtuigd van het vormingspotentieel van mensen dat ze er een uitgebreid netwerk van scholen voor uitbouwden. Ze stonden garant voor kwalitatief onderwijs. En daarin hadden ook wiskunde en wetenschappen hun plaats. De jezuïeten in Antwerpen hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van deze disciplines. Specialist Ad Meskens laat zien waarom jezuïeten zoveel belangstelling hadden voor wiskunde en wetenschappen. Hij maakt heel erg aanschouwelijk hoe wiskunde en wetenschappen overal weer opdoken en hoe de samenwerking van de jezuïeten met schilders als Peter Paul Rubens hen bracht tot nieuwe inzichten.

Ook vandaag zijn wiskunde en wetenschappen mee bepalend voor het aanpakken van de grote uitdagingen van vandaag en morgen. Juist daarom verdienen ze een volwaardige plek in ons onderwijs. Tijdens de lezingenavond Wiskunde en wetenschappen als kunst voor morgen maken Ann Dooms en Manuel Sintubin dat heel aanschouwelijk.

Hoogleraar wiskunde Ann Dooms beargumenteert dat wiskunde en abstract denken als echte kunsten de verbeelding zodanig stimuleren dat ze ongekende patronen blootleggen en het onmogelijke mee werkelijkheid helpen worden.

Professor geologie Manuel Sintubin toont daarnaast aan dat de wetenschappen onze blik op de menselijke tijd op aarde fundamenteel hebben veranderd, maar dat diezelfde menselijke aanwezigheid op aarde een onuitwisbare impact heeft op de geologische ontwikkeling van de planeet. Onze acties van vandaag laten diepe sporen na, en juist daarom moeten we in heel andere tijdsschalen leren denken om de toekomst van de (mens op) aarde vorm te geven.

Onderwijs en emancipatie

Onderwijs was en is veel breder dan wiskunde en wetenschappen. Jezuïeten hebben altijd heel erg ingezet op de emancipatorische kracht van onderwijs in de maatschappij. En daarbij gaan ze heel actief op zoek naar mensen bij de grenzen, dichtbij en veraf, letterlijk en figuurlijk. Tijdens een panelgesprek bekijken we dit van naderbij aan de hand van drie kwetsbare groepen in onze samenleving die vandaag de dag met verschillende uitdagingen geconfronteerd worden: jongeren, gevangenen en vluchtelingen. De centrale vraag klinkt even eenvoudig als het antwoord complex is: hoe gaat men met die uitdagingen om en hoe kan onderwijs daartoe bijdragen? Dat onderzoeken Bob Van de Putte, Eddy Vandevelde, Bruno Standaert en Gerlinde Verbist onder leiding van Nicolas Standaert.

De leerkracht als influencer

Tot slot staan we in een webinar nog stil bij de leerkracht als influencer. Maar wat is dat, influencen in het onderwijs? In een gesprek met onderwijsexpert Jan Royackers van Schoolmakers denken we na over wat ‘impactvol en effectief lesgeven’ kan betekenen.

In een tweede luik van het webinar gaan we tijdens een panelgesprek met leerkrachten in op de vraag hoe zijzelf kijken naar hun rol als ‘influencer’. We zoomen daarbij in op twee centrale vragen: (1) Wat betekent influencen in de rol van leerkracht en hoe verschilt dit van wat influencers en zijzelf op sociale media doen? En (2) Hoe doe je dat, influencen in de klas?

Tot slot sluiten we het webinar af met een gesprek over de betekenis van ‘influencen in het onderwijs’ voor het bredere onderwijsveld met Philip Brinckman, pedagogisch directeur van het Sint-Jozefcollege in Turnhout en voorzitter van de Commissie Beter Onderwijs.

Het geheel wordt aan elkaar gepraat door gastvrouw Ella Michiels, concertpresentatrice en presentatiecoach voor VRT. 

Ben je geïnteresseerd in dit thema? Beluister dan zeker ook onze podcast over wiskunde en de wiskundig pionier en jezuïet Franciscus Aguilonius met David Eelbode!

De rol en impact van de missies

In de zeventiende eeuw leverde de kerk immense inspanningen om het ene, ware, katholieke geloof overal te verspreiden. De ontdekking van nieuwe gebieden en volkeren zette hen nog meer aan missies op te zetten in alle windrichtingen om zieltjes te winnen. Goedschiks als het kon, kwaadschiks als het moest. Want om zoveel mogelijk individuen te redden was het noodzakelijk om het katholieke geloof zo nodig op te leggen. Deze modus operandi bepaalde in belangrijke mate de relaties en machtsverhoudingen en heeft verstrekkende gevolgen tot vandaag.

Jezuïeten zetten missie op de kaart

Dankzij hun onvergelijkbare en brede netwerk van missieposten hebben de jezuïeten een zeer grote stempel gedrukt op het katholieke missieverleden. Bovendien hielden ze daarvan nauwkeurig verslag bij en maakten ze ook vele kaarten van de pas ontdekte gebieden. Die documenten bieden een ongekende inkijk in hun manier van werken. De brieven en kaarten waren uitdrukking van de koloniale expansie, maar waren ook het resultaat van transculturele communicatie. Tijdens een lezingenavond met afrondend panelgesprek onder leiding van Christiane Stallaert onder de titel Missions, Maps and Mediators. Influential Encounters between Jesuits and Native Americas gaan Mirela Altic en Francismar Alex Lopes de Carvalho dieper in op deze geschiedenis. Professor Altic staat stil bij de incorporatie van inheemse kennis in de jezuïetenkaarten, terwijl professor Carvalho laat zien hoe ook lokale elementen werden opgenomen om het katholieke geloof te verspreiden.

China en het Westen ontmoeten elkaar

De jezuïeten waren niet enkel actief in het Westen. Ook in het Oosten hadden ze tal van missieposten. Meer nog, het waren jezuïeten die als eerste westerlingen toelating kregen om zich in China te vestigen. En in dat verhaal speelt een West-Vlaming een hoofdrol: Ferdinand Verbiest slaagt erin aangesteld te worden als mandarijn-astronoom. De wetenschap zal een manier worden om het geloof onder bepaalde voorwaarden te kunnen verspreiden. Journaliste Veerle De Vos schreef een boek over de lange tocht van Verbiest naar het Oosten en over de eerste echte ontmoeting tussen China en het Westen. Wat leverde deze eerste ontmoeting beide partijen op? En kunnen we nog iets leren van de blik waarmee de jezuïeten naar China keken, in een tijd waarin China steeds assertiever – opnieuw- zijn plaats opeist in de wereld? Dat onderzoeken we in een panelgesprek met Mario Cams en Dorien Emmers naar aanleiding van het verschijnen van het boek van Veerle De Vos. Stefan Blommaert zal het gesprek in goede banen leiden.

De missies vandaag

Over de eeuwen heen zouden de vele gedwongen bekeerlingen zich het katholieke geloof eigen maken en er ook zelf mee aan de slag gaan. Het vormde de voedingsbodem voor hun eigen visie op het katholieke geloof dat ze zelf zouden gaan propageren. En dat heeft verstrekkende gevolgen tot vandaag. De bekeerlingen van eertijds zijn de missionarissen van vandaag. Zij zijn nu bepalend voor het aangezicht en de identiteit van het katholieke geloof met zijn universele appel. In een panelgesprek met Nozizwe Dube, Idesbald Goddeeris, Théogène Havugimana en Marit Monteiro onderzoekt Sibo Kanobana hoe we ons vandaag verhouden tot dat missieverleden. Hoe ondergingen mensen dat geloof, eigenden ze het zich toe en maakten ze er iets nieuws van? Welke impact heeft dit voor het uitzicht van het geloof van morgen?

Ben je geïnteresseerd in dit onderdeel van het programma? Beluister dan zeker ook:

• de podcast over missionering en dekolonisering met Sibo Kanobana en Johan Verberckmoes, en
• de podcast over cartografie, China en Ferdinand Verbiest met Mario Cams.
  

Kwamen eerder al aan bod:

Solidariteit

In de 16de en 17de eeuw waren Antwerpen en zijn haven een internationale draaischijf van handel in goederen en ideeën. De economie bloeide op. Met de handel spoelden ook mensen uit verre streken en met heel andere gewoonten, ideeën en religies aan in Antwerpen. Dit zorgde voor een golf van diversiteit. Ook binnen het christendom verschijnen er nieuwe stromingen.  

De verdere verkenning en ontsluiting van de nieuw ontdekte gebieden bood veel kansen en mogelijkheden. Maar niet aan iedereen (laat staan de plaatselijke bevolking). Kwesties van solidariteit werden druk besproken: kan je geld lenen? Moeten schulden altijd worden terugbetaald? Moeten armeren kunnen beschikken over ‘gratis’ geld? Waar begint eenieders verantwoordelijkheid? 

Hoogleraar rechtsgeschiedenis Wim Decock (UCLouvain en ULiège) nam ons mee terug in de tijd naar de eerste bloeitijd van het kapitalisme. De leefwereld van de notoire jezuïet Leonardus Lessius (1554-1623), ook wel bekend als ‘het orakel der Nederlanden’, die oplossingen bedacht voor elk maatschappelijk probleem. 

De Albanese auteur en professor politieke theorie Lea Ypi (London School of Economics) heeft het over het migratievraagstuk van vandaag: Moeten we kiezen tussen migratie en de welvaartsstaat? Volgens Lea Ypi kan op klasse gebaseerde solidariteit het antwoord bieden. 

Daarnaast programmeerden we nog twee debatten over microfinanciering en landen met schulden.  

Ben je geïnteresseerd in dit onderwerp? Beluister dan zeker ook onze podcastaflevering met Els Hertogen van 11.11.11. 

Religie

Europa was in de 17de eeuw het slagveld van interne religieuze verdeeldheid en godsdienstoorlogen. In Antwerpen was dat niet anders, het was de voorpost van de contrareformatie. Een opstand tegen het Habsburgse gezag en een burgeroorlog scheurden de Nederlanden in twee. Tienduizenden Antwerpenaren verlieten hun stad op zoek naar godsdienstvrijheid en vestigden zich vaak in de nieuwe Protestantse Republiek. Na 1585 stak een nieuw militant katholicisme de kop op in Antwerpen. 

Historica Judith Pollmann (Universiteit Leiden) dook de geschiedenis in. Was Antwerpen werkelijk zo streng en intolerant? Of leek die realiteit veel meer op die bij de protestantse buren dan het zich op het eerste gezicht liet aanzien? 

Religieus ethicus Liz Bucar (Northeastern University) stelde zich vragen bij de hedendaagse spirituele shoppingcultuur. Waarom is het geen goed idee om de geloofspraktijken van exotische religies uit hun levensbeschouwelijke context te trekken en te commercialiseren in het Westen? Bucar onderzoekt het voorbeeld van yoga.  

Ben je geïnteresseerd in ‘religie’? Beluister dan zeker ook onze podcast over de roeping, geloven en zingeving met Marjolijn van Heemstra en Wouter Druwé.